Interview met Anneke Sools: Narratief onderzoek en hoopvolle toekomstperspectieven

Door Marie-Louise Kullberg (promovenda aan de universiteit Leiden)



Als universitair docent en onderzoeker werkt Anneke Sools aan de UTwente. Als programmadirecteur van het Story Lab leidt Anneke Sools drie lijnen op het gebied van narratief (verhalend) onderzoek. De focus van haar eigen onderzoek binnen het Story Lab ligt op de constructie van hoopvolle, kansrijke toekomsten in sociale en maatschappelijke situaties waarin mogelijkheden onder druk staan (bijvoorbeeld in het geval van chronische ziekte, werkloosheid, onzekerheid op de arbeidsmarkt en bij kansarme jongeren).

Momenteel is onderzoek naar de toekomst na de coronacrisis in volle gang. Wat haar werk precies inhoudt en waarom narratief onderzoek zo belangrijk is, vertelt Anneke ons in een interview.

In het interdisciplinair centrum van Universiteit van Twente (UTwente) wordt onderzoek gedaan naar: (1) het  ontwerpen en evalueren van op technologie-gebaseerde narratieve interventies die mensen ondersteunen om verhalen te vertellen die hun welbevinden en veerkracht bevorderen (2) hoe we met nieuwe technologie zoals text mining (automatische analyse van tekst) verhalen in natuurlijke settingen beter kunnen analyseren, (3)  hoe mensen zich een betekenisvol leven voorstellen in een veranderende en complexe wereld. Hiertoe werkt ze samen met onderzoekers, maar ook kunstenaars en professionals, in Nederland, Griekenland, Groot-Brittannië, Finland en Israël.

De crisis biedt een kans, maar als we die niet grijpen dan bestaat het risico dat we straks veel slechter af zijn met meer sociale ongelijkheid bijvoorbeeld.

Waar doen jullie precies onderzoek naar in het Story Lab?

Ik zal een voorbeeld geven van een studie per onderzoekslijn:

• We hebben verschillende narratieve interventies ontwikkeld, met name voor de geestelijke gezondheidszorg. Mijn Levensverhaal bijvoorbeeld is een therapie voor volwassenen met een licht verstandelijke beperking dan wel zwakbegaafdheid die kampen met depressieve of trauma-gerelateerde klachten. Deze nieuwe therapie richt zich op het behandelen van psychische klachten en het versterken van de identiteit door het integreren van gebeurtenissen in een levenslijn.


• We doen computergestuurd onderzoek naar hoe het taalgebruik van cliënten en therapeuten in onlinebehandelingen drop-out en behandelsucces kan voorspellen. Naast taalgebruik kijken we ook naar non-verbaal gedrag zoals gelaatsuitdrukkingen om emoties bij mensen met dementie te kunnen detecteren.


• We hebben onderzoek gedaan naar hoopvolle toekomstperspectieven in situaties waarin het toekomstperspectief onder druk staat bijvoorbeeld bij mensen met persoonlijkheidsproblematiek en met angst- en stemmingsstoornissen, bij hoogopgeleide jongvolwassenen die werkloos zijn in een context van hoge jeugdwerkloosheid (Griekenland ten tijde van de sociaaleconomische crisis), en in de periode voorafgaand aan het Griekse Referendum in 2015.

Waarom zijn dit soort studies belangrijk?

Onderzoek naar narratieve interventies is belangrijk om wetenschappelijke onderbouwing te geven aan verhalende benaderingen in de GGZ. Een verhalende benadering die betekenisverlening centraal stelt, is enorm van belang wanneer mensen in een complexe en snel veranderende samenleving de weg kwijtraken. Veel levensproblematiek waar mensen hulp voor zoeken, kan als betekenisverleningskwestie worden beschouwd.

Therapieën in de GGZ zijn voor een groot deel gesprekstherapieën. Het idee van het gesprek als talking cure is - sinds Freud deze term voor het eerst gebruikte - een geaccepteerde behandelvorm van psychische problematiek. Er is dan ook al veel onderzoek gedaan naar therapeutisch taalgebruik. Dit onderzoek geeft inzicht in de black box van het therapieproces. Therapieonderzoek wordt nog grotendeels gedomineerd door effectonderzoek, maar daarnaast is het essentieel om te begrijpen wat werkt voor wie en waarom. Dit onderzoek is echter erg tijdrovend. Met de komst van digitale tools voor complexere tekstanalyses wordt het mogelijk om sneller en op grotere schaal taalgebruik te bestuderen. We hopen zo meer zicht te krijgen op de black box van wat gebeurt tijdens therapie.

 Jullie zijn recent een onderzoek gestart naar verhalen over de toekomst na de coronacrisis. Kan je daar iets meer over vertellen?

De coronacrisis lijkt uniek ten opzichte van andere crises en epidemieën zoals de sociaaleconomische crisis in 2008 of de aidsepidemie in de jaren ‘80 van de vorige eeuw. De lockdown en bijbehorende, vergaande maatregelen bracht onze economie en het sociale leven abrupt tot stilstand. Opeens werd zichtbaar dat veranderingen die voorheen niet mogelijk leken nu ineens wel mogelijk bleken. Dit gaf hoop op een andere, betere wereld na corona. De frase “zal de wereld nog hetzelfde zijn?” die in verschillende landen in de media opdook, drukt voor sommige mensen die hoop op een betere wereld uit en voor anderen een nostalgisch verlangen naar de tijd voor corona.

In het Story Lab zijn wij benieuwd hoe mensen zouden willen dat de wereld en hun eigen leven er na corona uitziet (verwachten zij een nieuw normaal, een terug naar business as usual?). En we willen weten hoe zij denken dat gewenste veranderingen gerealiseerd kunnen worden.

Mensen kunnen nog steeds meedoen met het onderzoek: hier.

Wat beogen jullie met deze studie en waarom is het belangrijk?

We willen te weten komen wat voor mensen een gewenste toekomst van hen zelf en de wereld om hen heen is: Welke waarden vinden mensen zelf belangrijk? Wat willen ze meenemen naar de toekomst en wat laten ze liever achter? Duurzaamheid, meer verbondenheid en sociale cohesie, meer stilte, meer tijd met het gezin zijn waarden die mensen belangrijk kunnen vinden, maar hoe realiseer je die ook? De crisis biedt een kans, maar als we die niet grijpen dan bestaat het risico dat we straks veel slechter af zijn met meer sociale ongelijkheid bijvoorbeeld.

Wat voor inzichten verwachten jullie?

De overheid neemt allerlei drastische maatregelen, maar hoe denken burgers eigenlijk zelf over wat er zou moeten gebeuren? We willen dit burgerperspectief beter in kaart brengen met daarin aandacht voor een breed scala aan perspectieven en waarden.

De eerste resultaten laten al duidelijk zien dat mensen veel verder denken dan alleen de gezondheidsaspecten van de crisis.

Wat ons onderzoek ook oplevert, is inzicht in hoe toekomstperspectieven door de tijd heen veranderen. Naarmate de crisis vordert en de impact op de korte en langere termijn duidelijker zichtbaar wordt, zullen mensen hun toekomstperspectieven aanpassen. Dat is belangrijk, omdat de manier waarop je naar de toekomst kijkt van invloed is op je gedrag en beslissingen in het nu. Zijn mensen bijvoorbeeld bereid om over een hele lange periode de 1.5 meter samenleving vol te houden? En hoe doe je dat als je wil protesteren tegen racisme of als je je ouders in een verzorgingshuis wil opzoeken?

Wat voor eerdere bevindingen zijn gedaan in onderzoek naar narratieve toekomstverbeelding?

Het onderzoek naar narratieve toekomstverbeelding maakt gebruik van de brief vanuit de toekomst. Dit is een prospectief reflectie-instrument waarin mensen zich voorstellen dat ze met een tijdmachine naar een voor hen gewenste toekomst reizen. Vanuit die gewenste toekomst blikken ze dan terug op hun huidige leven en de weg naar de toekomst. Uit eerder onderzoek blijkt dat narratieve toekomstverbeelding verschillende functies kan vervullen, afhankelijk van welke kwestie speelt in het huidige leven van iemand. De brief kan bijvoorbeeld gebruikt worden voor een vorm van life-review waarin je je leven evalueert vanuit het perspectief van de toekomst. De brief kan ook motiverend werken en helpen beslissingen te maken. Verder kan de brief gebruikt worden om plannen te maken, doelen te stellen en advies te geven aan jezelf vanuit de toekomst, of zonder specifiek doel een levendige verbeelding van een gewenst moment genereren. Zo’n levendige verbeelding kan gewoon leuk en inspirerend zijn, maar het kan ook nuttig zijn om een situatie die je moeilijk of spannend vindt alvast in de verbeelding te oefenen voordat je het in de praktijk gaat brengen.

Wat zijn de implicaties van jullie onderzoek voor de (klinische) praktijk?

Alle functies die ik net noemde kunnen ook in de klinische praktijk benut worden als onderdeel van een herstelgerichte en persoonsgerichte benadering.

Aan het begin van een behandeling kan narratieve toekomstverbeelding gebruikt worden om de doelen en waarden van iemand te verhelderen op een manier die recht doet aan de persoonlijke context en betekenisverlening van een cliënt.

Diagnostisch gebruik van narratieve toekomstverbeelding is ook mogelijk, door te onderzoeken welke mogelijke temporele verstoringen zichtbaar zijn in de verbeelding van de toekomst (donker of ontbrekend toekomstbeeld bij depressie bijvoorbeeld). Aan het einde van een behandeling kan narratieve toekomstverbeelding helpen om re-integratie te bevorderen door te concretiseren hoe het leven na de behandeling eruit zou moeten zien en hoe dit bereikt kan worden. Naast dergelijke individuele toepassingen hebben we ook een groepsvariant ontwikkeld waarin mensen hun toekomstbeelden met elkaar delen en hier samen op reflecteren.

Hoe zie jij zelf de toekomst na de coronacrisis?

Ik hoop dat de crisis tot bewustwording leidt bij in ieder geval een deel van de mensen. De confrontatie met onze kwetsbaarheid als mens, zowel individueel en als collectief, biedt een kans om onze angsten onder ogen te zien, meer empathie te hebben voor anderen en te geloven dat verandering mogelijk en noodzakelijk is. Tegelijkertijd ben ik ook realistisch en denk ik dat veranderingen in bewustzijn en gedrag tijd nodig hebben. De mens is ook een gewoontedier dat zich juist in tijden van crisis vastklampt aan het vertrouwde.

Hoe zie jij de toekomst in dit onderzoeksveld? Welke vervolgonderzoeken/stappen zijn er nodig?

Ik zou graag zien dat er meer erkenning komt van het belang van onderzoek naar hoe toekomstverbeelding ons persoonlijke en collectieve leven richting geeft zonder in maakbaarheidsdenken te vervallen.

Experimenteel psychologisch onderzoek heeft veel inzicht gegenereerd in de gedragsmatige en cognitieve aspecten van toekomstverbeelding, maar is erg individualistisch georiënteerd en vaak beperkt tot korte termijn doelen en plannen. Sociologisch onderzoek heeft meer oog voor lange termijn waarden en hoe maatschappelijke ongelijkheid doorwerkt in het verbeelden van de toekomst, maar mist kennis over onderliggende cognitieve processen. Door beide onderzoeksvelden te combineren kunnen we beter inzicht krijgen in hoe korte termijn doelen en lange termijn waarden samenhangen en hoe deze betekenis krijgen in verschillende contexten en bij mensen met verschillende achtergronden. Dit is ook belangrijk voor een GGZ die inclusiviteit hoog in het vaandel heeft staan, omdat individuele waarden die in een hersteltraject naar voren komen in samenspel met maatschappelijke normen en waarden vorm krijgen.